LTS: “Đồng Khánh địa dư chí lược” là tên bộ sách địa dư do các quan phụng mệnh vua, soạn năm 1886 (Đồng Khánh nguyên niên), kể rõ tên các xã, tổng, phủ, huyện, kèm theo bản đồ, nhưng không chép các tỉnh Nam phần, vì đã cắt nhường cho Pháp. Là một bộ sách cực quý nhưng phải đến năm 2003, bộ sách này mới được dịch và xuất bản ở nước ta. Tuy nhiên, do khuôn khổ của sách (cả lời văn và bản đồ) quá lớn, nên lần xuất bản này chỉ bao gồm 19 tập tính từ Thừa Thiên -
Huế trở ra.
Tạp chí Nha Trang xin giới thiệu bản dịch từ bản chép tay chữ Hán quyển 25, chi 10 viết về tỉnh Khánh Hòa của Hình Phước Liên để bạn đọc có thêm tư liệu tìm hiểu về miền đất Khánh Hòa. Trân trọng!
PHỦ NINH HÒA
Phủ lỵ Ninh Hòa đóng tại địa phận thôn Vĩnh Phú, tổng Phước Khiêm. Bốn bề bao bọc bởi dậu tre dài đến 68 trượng.
Địa phận thuộc phủ quản lý: Cách 30 dặm về phía đông giáp biển; cách 44 dặm về phía tây giáp vùng đồi núi; cách 22 dặm về phía nam giáp ranh giới huyện Phước Điền, phủ Diên Khánh; cách 91 dặm về phía bắc giáp ranh giới huyện Tuy Hòa, đạo Phú Yên. Cự ly đông - tây là 74 dặm, nam - bắc là 113 dặm.
Phủ Ninh Hòa kiêm lý huyện Quảng Phước và quản lý cả 8 tổng thuộc huyện Tân Định. Đinh: 2671 suất; binh: 655 suất. Điền thổ: 6198 mẫu, 9 sào, 8 thước, 8 tấc, 5 phân. Trong đó, đất ruộng là 5210 mẫu, 6 sào, 6 thước, 6 tấc; đất thổ là 988 mẫu, 3 sào, 2 thước, 2 tấc.
Thu thuế năm: 6201 quan, 2 mạch, 21 văn, 8 phân, 9 ly tiền mặt và 3664 đấu, 24 thăng, 9 hợp, 4 điếu thóc.
Huyện Quảng Phước có 5 tổng, gồm: Tổng Phước Khiêm, tổng Phước Thiện, tổng Phước Tường, tổng Phước Hà Nội, tổng Phước Hà Ngoại.
Huyện Tân Định có 3 tổng, gồm: Tổng Thân Thượng, tổng Hiệp Trung, tổng Ích Hạ.
Sản vật:
Huyện Quảng Phước có đồi mồi, muối trắng; huyện Tân Định có tô hợp hương, dầu bạch đàn. Ngoài ra, dưa, đậu, khoai, lúa, quả trám, dầu rái, long đằng (mây), trầm hương, kỳ nam, sa nhân, ý dĩ, nam mộc; cùng hươu nai, tê giác, ngà voi, chim công, lông trĩ, gấu, hổ, cá, ba ba, lươn, ốc… cả hai huyện đều có.
Sông núi:
Núi: Trên địa bàn của phủ, cả 2 huyện đều có nhiều núi, trong đó có Tam Phong Sơn (Ba Non), Đại Lãnh Sơn (Hòn Đại lãnh), Phước Hà Sơn (Hòn Hèo) là có tiếng.
Sông: Dòng sông lớn dài 27 dặm, rộng 2 trượng, sâu chừng 2 thước, do 4 dòng chảy từ vùng núi ở thượng nguồn; khi đến Tân Định thì hiệp lại rồi xuôi về phía đông và nhập vào đầm Nha Phu.
Đền miếu, danh thắng: Trong địa phận của phủ không có đền miếu, danh thắng nào đáng ghi chép.
Lộ trình:
- Đường cái quan:
Dài 113 dặm, rộng 1 trượng. Phía bắc từ ranh giới trạm Phú Hòa thuộc đạo Phú Yên; phía nam giáp vùng núi huyện Phước Điền, phủ Diên Khánh.
- Đường nhỏ:
Có 3 con đường nhỏ. Một con đường chạy từ phía tây nam phủ lỵ đến cửa biển Bình Nguyên, dài hơn 5 dặm, rộng dưới 3 thước. Một con đường chạy từ phía đông nam phủ lỵ đến cửa đầm Nha Phu, dài 3 dặm. Một con đường nữa chạy từ phía đông bắc phủ lỵ đến cửa biển Vân Phong, dài hơn 30 dặm.
- Đường biển:
Phía bắc từ cửa biển Đà Nông - thuộc hải phận đạo Phú Yên - đi về phía nam qua 2 cửa biển Vân Phong, Nha Phu giáp với cửa biển Cù Huân, huyện Vĩnh Xương, phủ Diên Khánh. Nếu thuận tiện đi một ngày đêm là đến.
Huyện Quảng Phước
Do phủ Ninh Hòa kiêm lý.
Địa phận quản lý của huyện: Cách 30 dặm về phía đông giáp biển; cách 4 dặm về phía tây giáp huyện lỵ Tân Định; phía nam giáp ranh giới huyện Tân Định; cách 91 dặm về phía bắc giáp ranh giới huyện Tuy Hòa, đạo Phú Yên. Cự ly đông - tây là 34 dặm; nam - bắc là 91 dặm.
Huyện quản lý 5 tổng. Đinh: 1289 suất; binh: 341 suất. Điền thổ: 3252 mẫu, 9 sào, 5 thước, 4 tấc, 5 phân. Trong đó, đất ruộng là 2825 mẫu, 3 sào, 0 thước, 3 tấc; đất thổ là 427 mẫu, 6 sào, 5 thước, 1 tấc, 5 phân.
Thu thuế năm: 3078 quan, 5 mạch, 51 văn, 1 phân, 7 ly tiền mặt và 1696 đấu,10 thăng, 4 hợp thóc.
- Tổng Phước Khiêm: Có 12 xã, thôn gồm: Xã Phước Đức, xã Nội Mỹ, xã Phú Văn, xã Phước Sơn, xã Quan Đông, xã Văn Định, xã Phú Nghĩa, xã Phước Đa, xã Vạn Thiện, thôn Vĩnh Phú, thôn Ngọc Sơn, thôn Sơn Lộc.
- Tổng PhướcThiện: Có 11 xã, thôn gồm: Xã Vĩnh Thạnh, xã Thạch Định, xã Phú Sơn, xã Quảng Hương, xã Mông Phú, thôn Bình Thái, thôn Cung Hòa, thôn Phú Gia, thôn Ninh Phú, thôn Ninh Cư, thôn Ninh Ích.
- Tổng Phước Tường: Có 30 xã, thôn gồm: xã Quảng Hội, xã Tiên Sơn, xã Bình Trung, xã Phú Cang, xã Quảng Tân, xã Hiền Lương, xã Tuần Lễ, xã Trung Dõng, xã Xuân Tự, xã Mậu Thạnh, xã Vinh Huề (Hòa), xã Tân Đức, xã Long Thạnh, xã Tiên Nha, xã Lộc Thọ, xã Mỹ Đồng, xã Phước Thủy, xã Bình Lộc, xã Hải Triều, thôn Diêm Điền, thôn Tân Mỹ, thôn Ninh Thái, thôn Tân Đức Đông, thôn Ninh Mã Đông, thôn Hội Khánh, thôn Tứ Chánh, thôn Điệp Sơn, thôn Ninh Thọ, thôn Phú Hội Tây, thôn Ninh Mã Tây.
- Tổng Phước Hà Nội: Có 16 xã, thôn, hộ gồm: xã Bằng Phước, thôn Chánh Thanh, thôn Trân Thị, thôn Hà Thanh, thôn Lễ Cam, thôn Đàm Vân, xã Phú Diêm, thôn Xuân Mỹ, thôn Mỹ Lệ, thôn Hương Dịch, thôn Năng Sơn, hộ Ninh Sơn, thôn Sơn Định, thôn Hội Điền, thôn Tiên Du, thôn Tân Kiều.
- Tổng Phước Hà Ngoại: 12 thôn, hộ gồm: Thôn Bình Tây, thôn Ngân Hà, thôn Đông, thôn Bá Hà, thôn Mỹ Giang, thôn Vĩnh Dật, thôn Phú Thọ, thôn Mỹ Lương, thôn Thạnh Danh, thôn Thủy Đàm (Đầm), thôn Đàm (Đầm) Môn, hộ Khải Lương.
Sản vật:
Các xã, thôn ven biển đều có đồi mồi, muối trắng. Các tổng đều có dưa, đậu, khoai, lúa, quả trám, dầu rái, long đằng, sa nhân, ý dĩ, nam mộc, cá, ba ba, lươn, ốc. Ngoài ra còn có nhung hươu, tê giác, ngà voi, chim công, lông trĩ, trầm hương, kỳ nam…
Sông núi:
Núi: Hòn Phú Như (núi Ổ Gà), hòn Bình Tây, hòn Tân Lập, hòn Bồ Đà, hòn Bàn Thạch (Đá Bàn), hòn Mỹ Ngọc, hòn Đại Đồng, hòn Phú Mỹ, hòn Ba, hòn Phong Yêu, hòn Mã Cảnh (Cổ Mã), hòn Bàn. Trong đó có tên tuổi là dãy núi Đại Lãnh, núi Tam Phong (Ba Non) và núi Phước Hà (Hòn Hèo).
Sông: Một dòng sông nhỏ từ vùng núi chảy xuống, qua thôn Tân Mỹ rồi nhập vào vịnh Vân Phong dài 10 dặm, rộng 1 trượng, sâu chừng 2 thước. Một dòng sông khác cũng chảy từ vùng núi xuống, đến thôn Diêm Điền thì chia làm 2 nhánh chảy về vịnh Vân Phong dài 6 dặm, rộng 1 trượng, sâu chừng 2 thước.
Lộ trình (giao thông):
- Đường cái quan: Dài hơn 91 dặm, rộng 1 trượng. Phía bắc từ ranh giới trạm Phú Hòa thuộc đạo Phú Yên; phía nam đến trạm Hòa Mỹ - giáp giới huyện Tân Định.
- Đường nhỏ: Một con đường dài hơn 30 dặm, rộng 3 thước, chạy từ phía đông huyện lỵ ra hướng bắc đến giáp cửa biển Vân Phong.
- Đường biển: Phía bắc từ cửa biển Đà Nông - thuộc hải phận đạo Phú Yên - đi về phía nam qua 2 cửa biển Vân Phong, Nha Phu giáp với cửa biển Cù Huân, huyện Vĩnh Xương, phủ Diên Khánh. Nếu thuận tiện đi một ngày là đến.
Huyện Tân Định
Thuộc quyền quản lý của phủ Ninh Hòa. Huyện lỵ đóng tại địa phận xã Mỹ Thạnh, tổng Hiệp Trung. Bốn bề bao bọc bởi dậu tre dài đến 30 trượng.
Địa phận quản lý của huyện: Cách 20 dặm về phía đông giáp biển; cách 7 dặm về phía tây giápvùng đồi núi; cách 21 dặm về phía phía nam giáp ranh giới huyện Phước Điền; phía bắc giáp ranh giới huyện Quảng Phước. Cự ly đông - tây là 27 dặm; nam - bắc là 21 dặm.
Huyện quản lý 3 tổng. Đinh: 1382 suất; binh: 314 suất. Điền thổ: 2046 mẫu, 0 sào, 03 thước, 04 tấc. Trong đó, đất ruộng là 2385 mẫu, 3 sào, 06 thước, 03 tấc; đất thổ là 560 mẫu, 06 sào, 12 thước, 01 tấc.
Thu thuế năm: 3122 quan, 06 mạch, 30 văn, 07 phân, 02 ly tiền mặt và 1968 đấu, 14 thăng, 05 hợp, 04 điếu thóc.
- Tổng Thân Thượng: Có 25 xã, thôn, ấp gồm: Xã Nghi Xuân, xã Nhĩ Sự, thôn Phú Hội, thôn Phước Lâm, ấp Tân Tứ, ấp Tân Quý, xã Đồng Hương, xã Đại Cát, thôn Dục Mỹ, thôn Vân Thạch, xã Thuận Lễ, thôn Gia Kỳ, xã Tân Lâm, xã Ngũ Mỹ, thôn Đại Tập, thôn Tương Lạc, xã Tân Lộc, xã Trường Lộc, xã Tân Phong, xã Vạn Hữu, thôn Đại Mỹ, thôn Phụ Đằng, thôn Hòa Thuận, ấp Tân Trúc, xã Mỹ Thành.
- Tổng Hiệp Trung: Có 22 xã, thôn gồm: Xã Phú Lễ, xã Bình Thạnh, xã Phú Hòa, xã Thạnh Mỹ, xã Quang Vinh, thôn Tuân Thừa, xã Điềm Tịnh, xã Mỹ Thạnh, xã Thạch Thành, xã Phụng Cang, xã Phú Đa, thôn Bình Trị, xã Nghi Phụng, xã Phước Lý, xã Phong Ấp, xã Mỹ Hòa, thôn Vĩnh Phước, thôn Trường Châu, xã Xuân Hòa, xã Hương Thạnh, xã Phú Lộc, xã Phước Mỹ,
- Tổng Ích Hạ: Có 27 xã, thôn, hộ gồm: Xã Phong Phú, xã Vạn Khê, thôn Vạn Phước, thôn Mỹ Lợi, thôn Ngọc Diêm, thôn Mỹ Thuận, xã Hội Phú, xã Thuận Lợi, thôn Mỹ Chánh, thôn Tân Khê, thôn Tân Thủy, thôn Tân Phú, xã Thanh Châu, xã Mỹ Trạch, thôn Phú Thứ, thôn Tân Ngọc, thôn Tam Ích, thôn Ninh Đức, xã Hậu Phú, xã Phú Hữu, thôn Phú Thạnh, thôn Cát Lợi, thôn Lương Sơn, hộ Tân Kiều, xã Phong Thạnh, xã Hội Bình, thôn Hà Liên,
Sản vật:
Hai tổng Thượng, Hạ có lá bạch khuẩn (cói); vùng đầu nguồn sông Cửu Khúc có tô hợp hương - cây có nhựa có thể dùng làm thuốc. Ngoài ra, các tổng đều có dưa, đậu, khoai, lúa, quả trám, dầu rái, long đằng, sa nhân, ý dĩ, nam mộc, cá, ba ba, lươn, ốc; cho đến nhung nai, tê giác, ngà voi, chim công, lông trĩ, trầm hương, kỳ nam đều có.
Sông núi:
Núi: Hòn Xích Thổ (Đất Đỏ), hòn Dục Mỹ, hòn Lãnh, hòn Tân Thủy, hòn Cốc, hòn Xuân (hòn Vung), Hòn Dữ, đồi Thạch Mặc (Đá Đen)… Không có núi nào nổi tiếng.
Sông: Dòng sông lớn do 4 dòng chảy hợp thành. Một nhánh từ đỉnh Tam Phong (Ba Non) chảy về hướng nam, dài 11 dặm; một nhánh từ vùng đồi núi chảy về hướng đông, dài 5 dặm; một nhánh từ Bàn Thạch Sơn (Đá Bàn) chảy về hướng nam, dài 23 dặm, đến địa phận thôn Vĩnh Phú thì hiệp lại rồi xuôi về phía đông nhập vào cửa đầm Nha Phu, dài 3 dặm, rộng trên dưới 2 trượng, sâu chừng 3 - 4 thước.
Một dòng sông nhỏ dài 20 dặm, rộng 1 trượng, sâu 2 thước, chảy từ vùng đồi núi đến địa phận thôn Tam Ích. Đến đây thì chia làm 2 nhánh, một nhánh dài 2 dặm chảy theo hướng nam qua thôn Tam Ích; một nhánh dài 8 dặm chảy về hướng bắc qua địa phận thôn Tân Thủy. Cả 2 nhánh đều nhập vào cửa biển Nha Phu.
Lộ trình (giao thông):
- Đường cái quan: Dài 21 dặm, rộng 1 trượng. Phía bắc: Khởi đầu từ ranh giới huyện Quảng Phước; phía nam đến ranh giới huyện Phước Điền, phủ Diên Khánh.
- Đường nhỏ: Dài hơn 2 dặm, rộng trên dưới 3 thước. Từ phía đông huyện lỵ đến giáp cửa biển Nha Phu. Dài hơn 4 dặm. Từ phía tây huyện lỵ đến giáp cửa biển Bình Nguyên.
- Đường biển: Phía bắc từ cửa biển Nha Phu, phía nam đến qua 2 cửa biển Cù Huân. Nếu thuận tiện đi trong 5 giờ là đến.